نمایش در ایران (خیمه شب بازی)

نمایش در ایران (خیمه شب بازی)

آنگونه که می گویند «خیمه شب بازی» در ایران شکل گرفته و پس از آن توسط ترکهای عثمانی به ترکیه رفته و با عنوان نمایش «قره گوز» شناخته شده است. البته باید گفت برخی خیمه ‌شب‌بازی را به «کمدیا دل ‌آرته» (گونه ای نمایشی ایتالیا) منسوب می‌دانند و گروهی بر این عقیده‌اند که از کشورهای کهن چین، هند، ژاپن و نواحی جنوب شرقی آسیا به اروپا نفوذ کرده است؛ اما آنچه واضح است این است که بنا به مدارک معتبر قدمت خیمه شب بازی در ایران به قرن هفتم می رسد؛ عطا ملک جوینی در کتاب خود «تاریخ جهانگشا» که تاریخ مغولان است، گزارشی از خیمه شب بازی در روزگار اوکتای قاآن می‌دهد، او در این کتاب آورده است: "روزی خیمه شب بازان از ختا (شهری میان ترکستان و چین قدیم) آمده بودند و عروسک‌های ختایی عجیب و غریبی با خود آورده بودند که ما هرگز ندیده بودیم و به خیمه شب بازی پرداختند". خیمه شب بازی در مناسبتهایی چون جشن‌ها، عروسی‌ها و ختنه سوران‌ها به اجرا در می‌آمد. در خیمه شب بازی تعدادی عروسک در اندازه‌های ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر از چوب ساخته می شدند و در محلی به نام خیمه به جای آدم‌ها ایفای نقش می‌کردند. عروسک‌های زن روسری، شلیته و چاقچور بر تن داشتند و عروسک‌های مرد کلاه نمدی، پیراهن آبی یا قرمز و شلواری سیاه و گشاد.

نمایش در ایران (نقالی)

نمایش در ایران (نقالی)

نقالی و قصه‌گویی نیز از کهن‌ترین هنرهای رایج در جوامع انسانی‌ است. این هنر در سرزمین ما نیز هنری بسیار کهن به شمار می رود و ادبیات عامه و شفاهی اقوام مختلف گواهی بر این ادعاست. نقالی در زمانی نه چندان دور یکی از سرگرمی های مهم مردم به حساب می آمده و طرفداران بسیار داشته است. نقالی ایرانی یا افسانه‌گویی ایرانی کهن‌ترین شکل بازگویی افسانه‌ها در ایران است و از مدتها پیش نقش مهمی در جامعه دارد. نقال کسی است که نقل حماسی می‌گوید و مضمون نقلهایش بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران زمین است. نقالی در ایران انواع گوناگون دارد که مهمترین آنها از نظر چگونگی اجرا به این قرار است: نقل موسیقیایی، نقل مکتوب، نقل با استفاده از تصاویر و گونه های دیگریی که  از نقالان به نام می‌توان به حسین آقای مشکین، مرشد برزو، مرشد زریری صافهانی، مرشد حسن خوش ضمیر، مرشد سیدمصطفی سعیدی بروجردی و مرشد ولی‌ا... ترابی اشاره کرد. دوین پروندۀ ثبت جهانی نقالی با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بنیاد فردوسی، خانۀ تاتر و مرکز هنرهای نمایشی کشور ایران انجام پذیرفته است. ثبت پروندۀ «نقالی» در ششمین اجلاس میراث معنوی ناملموس یونسکو در تاریخ ۲۷ نوامبر ۲۰۱۱ به ثبت جهانی رسید.

معرفی کتاب (نمایش در ایران)

نمایش در ایران

بهرام بیضایی

کتاب نمایش در ایران کارِ بهرام بیضایی و به تاریخ نمایش ایران می‌پردازد. سلسله مقالات «نمایش در ایران» در دوره سوّمِ مجلّه ی موسیقی از شماره ۶۲ تا ۷۷ بین سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ چاپ شد.سپس‌تر در سال ۱۳۴۴ مجموع این چهارده مقاله در کتابی به نام نمایش در ایران: با شصت تصویر و طرح و یک واژه‌نامه قرار گرفت. این کتاب سال‌ها نایاب بود و به صورت غیرقانونی تکثیر می‌شد، تا سرانجام چاپ دوباره‌ای از آن در سال ۱۳۷۹ ممکن شد.

نمایش در ایران (بَقّال بازی - بخش سوم)

نمایش در ایران (بَقّال بازی – بخش سوم)

برای بقال بازی ، دستنوشته (نمایشنامه )ای وجود نداشته است . بازیگران بر اساس قصه ای از پیش تعیین شده ، بداهه سازی می کرده اند و اگر از بقال بازی متنی به جا مانده ،در واقع پس از اجرای نمایش ثبت شده است . شاید نداشتن متن به دلیل جذابیت بدیهه سازی ، تفاوت و تنوع در اجرا، بیسوادی یا کم سوادی بازیگران و ناآشنایی آنان با نمایشنامه نویسی بوده است  و شاید چون در این نمایش ،انتقادهای سیاسی ـ اجتماعی صورت می گرفته ، نمی خواسته اند از خود سندی بر جا بگذارند .

تا مفتّشان بتوانند از اجرای آن جلوگیری کنند و به همین دلیل از نام و نشان نویسنده متونِ به جا مانده از بقال بازی ،اثری نیست

یکی از متنهای به جای مانده از بقال بازی ، تأتر کریم شیره ای است که نسخه ای از آن در کتابخانه ملی تبریز موجود است و نسخه ای در «انستیتوی آثار خطی فرهنگستان علوم جمهوری سوسیالیستی گرجستان » . باقر مؤمنی متن این نمایشنامه را با نام تیاتر کریم شیره ای و اکبر رادی نسخه ای تازه به دست آمده از این نوع نمایش را به نام مجلس نایب کریم ، معرفی و چاپ کرده اند . این نمایش عناوین گوناگون داشته که نویسنده آنها ناشناخته است.

نمایش در ایران (بَقّال بازی - بخش دوم)

نمایش در ایران (بَقّال بازی – بخش دوم)

بقال بازی ، به مرور زمان ، دو شکل مشخص پیدا کرد: گونه ای که گروههای دوره گرد در روستاها بازی می کردند و هدفی جز خندانیدن تماشاگران نداشت و گونه ای که مطربان شهری در شهرها بازی می کردند و علاوه بر خنده آوری ، جنبه های انتقادی هم داشت .

موضوع بقال بازی ، کشمکشی است میان دو شخصیت اصلی این نمایش : بقالی پولدار و خسیس و نوکر تنبلش که دستورهای اربابش را اشتباهی انجام می دهد که بر اثرآن حوادث خنده آوری پیش می آید. بقال بازی در جشنها و شادیها ، عروسیهای اعیانی دهات قهوه خانه های بزرگ و خانه های اشراف، در قصر ناصرالدین شاه در شب عید نوروز یا شب تولدش در تکیه دولت ، در مقابل او و درباریان اجرا می شده است .